Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ

© Franck Bohbot

© Jeffrey T. Larson

“Η ΚΡΥΦΗ ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ”

© Bob Mazzer

«Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο που παρουσιάζει μια ψυχολογική μάζα είναι το εξής: όποια κι αν είναι τα άτομα που τη συνθέτουν, όσο όμοια ή ανόμοια κι αν είναι ο τρόπος ζωής τους, οι ασχολίες τους, ο χαρακτήρας ή η ευφυϊα τους, εξαιτίας του γεγονότος και μόνο ότι μετατρέπονται σε μάζα, αποκτούν ένα είδος συλλογικής ψυχής που τα κάνει να αισθάνονται, να σκέπτονται και να ενεργούν με έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν με τον οποίον θα αισθανόταν, θα σκεπτόταν και θα ενεργούσε το καθένα από αυτά χωριστά. Υπάρχουν ιδέες, αισθήματα που δεν αναδύονται ή δεν μετατρέπονται σε πράξεις παρά μόνο όταν τα άτομα βρίσκονται μέσα σε μια μάζα.»
(Γκιστάβ Λε Μπον)

[ΟΙ ΚΑΘΟΔΗΓΗΤΕΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ]

© Gabriel Mark Lipper

«Από τη στιγμή που συγκεντρώνεται ένας αριθμός ζωντανών όντων, είτε πρόκειται για κοπάδι ζώων είτε για ένα πλήθος ανθρώπων, μπαίνουν ενστικτωδώς κάτω από την εξουσία ενός αρχηγού.
Στα ανθρώπινα πλήθη, τις μάζες, τις περισσότερες φορές ο πραγματικός αρχηγός δεν είναι παρά ένας καθοδηγητής, ο οποίος όμως, ως τέτοιος, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Η βούληση του αποτελεί τον πυρήνα γύρω από τον οποίο διαμορφώνονται και συνταυτίζονται οι απόψεις. Αποτελεί το πρώτο στοιχείο συγκρότησης των ετερόκλητων μαζών και προετοιμάζει την οργάνωση τους σε σέκτες. Μέχρι να γίνει αυτό, τις κατευθύνει. Η μάζα είναι μια δουλική αγέλη που δεν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει χωρίς αφέντη.

© Muriel Barclay

© Eugenia Loli

…Συνήθως οι καθοδηγητές είναι άνθρωποι της δράσης, όχι της σκέψης. Δεν είναι ιδιαίτερα οξυδερκείς κι ούτε θα μπορούσαν άλλωστε, αφού η οξυδέρκεια οδηγεί κατά κανόνα στην αμφιβολία και την αδράνεια. Στρατολογούνται ανάμεσα στους νευρωτικούς, τους εξημμένους, τους ημιπαράφρονες που βρίσκονται στην κόψη της τρέλας. Όσο παράλογη κι αν είναι η ιδέα που υπερασπίζονται ή ο στόχος που επιδιώκουν, οποιοσδήποτε συλλογισμός αποδυναμώνεται από την απόλυτη πεποίθηση τους. Η περιφρόνηση και οι διωγμοί δεν τους πτοούν· αντίθετα, μερικές φορές τους διεγείρουν ακόμα περισσότερο.
Προσωπικό συμφέρον, οικογένεια, τα πάντα θυσιάζονται. Ακόμη και το ένστικτο της αυτοσυντήρησης καταργείται σ’αυτούς, σε σημείο που η μοναδική ανταμοιβή που ζητούν συχνά να είναι να γίνουν μάρτυρες. Η ένταση της πίστης τους δίνει στους λόγους τους τεράστια δύναμη υποβολής. Το πλήθος είναι πάντα έτοιμο να ακούσει τον προικισμένο με ισχυρή βούληση άνδρα που ξέρει να του επιβάλλεται.
Καθώς οι συγκεντρωμένοι σε μάζα άνθρωποι χάνουν παντελώς τη δική τους βούληση, στρέφονται ενστικτωδώς προς εκείνον που διαθέτει βούληση.
Ποτέ δεν έλειψαν από τους λαούς οι καθοδηγητές: αυτό που λείπει είναι οι ακλόνητες πεποιθήσεις που τους κάνουν αποστόλους. Συχνά δεν είναι παρά επιδέξιοι ρήτορες που επιδιώκουν προσωπικά συμφέροντα και προσπαθούν να πείσουν κολακεύοντας κάποια ταπεινά ένστικτα. Η επίδραση που ασκούν με αυτόν τον τρόπο μπορεί να είναι πολύ μεγάλη, πάντα όμως παραμένει και πολύ εφήμερη.

© Alex Gross

…Να γεννήσει την πίστη, είτε αυτή είναι θρησκευτική, πολιτική ή κοινωνική, είτε είναι πίστη σε ένα έργο, σε μια προσωπικότητα, σε μια ιδέα, αυτός είναι κυρίως ο ρόλος των μεγάλων καθοδηγητών, και γι’αυτό η επιρροή τους είναι πάντα πολύ σημαντική.
Ανάμεσα σε όλες τις δυνάμεις που διαθέτει η ανθρωπότητα μία από τις μεγαλύτερες ήταν ανέκαθεν η πίστη, και δικαίως το Ευαγγέλιο της αποδίδει τη δύναμη να μετακινεί βουνά. Δώστε στον άνθρωπο μια πίστη, και έχετε δεκαπλασιάσει τη δύναμη του.

© OneQ

…Σε όλες τις κοινωνικές σφαίρες, από τις πιο ψηλές ως τις πιο χαμηλές, από τη στιγμή που ο άνθρωπος δεν είναι πια απομονωμένος, δεν αργεί να υποκύψει στον νόμο κάποιου καθοδηγητή. Οι περισσότεροι άνθρωποι, ιδίως μέσα στις λαϊκές μάζες, δεν διαθέτουν, έξω από τον τομέα της ειδικότητας τους, καμία σαφή και αιτιολογημένη ιδέα για το οτιδήποτε. Είναι ανίκανοι και να καθοδηγήσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Αυτόν τον ρόλο τον αναλαμβάνει ο καθοδηγητής. Εν ανάγκη μπορούν να τον αντικαταστήσουν, πολύ ανεπαρκώς όμως, αυτές οι περιοδικές εκδόσεις που κατασκευάζουν απόψεις για τους αναγνώστες τους και τους προσφέρουν έτοιμες φράσεις που τους απαλλάσσουν από τον κόπο να σκεφτούν οι ίδιοι.

© Steve Cutts

© Juarez Machado

…Στην ψυχή των μαζών αυτό που κυριαρχεί δεν είναι η ανάγκη για ελευθερία, είναι η ανάγκη για υποδούλωση. Τόση είναι η δίψα τους για υπακοή, που υποτάσσονται ενστικτωδώς σε όποιον αυτοανακηρύσσεται κύριος τους.
Μπορούμε να κάνουμε μία πολύ σαφή διάκριση μέσα στην τάξη των καθοδηγητών. Υπάρχουν αυτοί που είναι δραστήριοι και με ισχυρή, αλλά παροδική βούληση και υπάρχουν κι εκείνοι, πολύ λιγότεροι από τους προηγούμενους, που είναι άνθρωποι με ισχυρή και συγχρόνως σταθερή βούληση. Οι πρώτοι είναι χρήσιμοι κυρίως για να κατευθύνουν μια αιφνίδια και ριψοκίνδυνη επίθεση, να παρασύρουν τις μάζες παρά τον κίνδυνο και να μετατρέψουν σε ήρωες τους χθεσινούς νεοσύλλεκτους.
…Αλλά η ενεργητικότητα αυτών των καθοδηγητών είναι μεν έντονη, συνήθως όμως είναι και παροδική και δεν διαρκεί περισσότερο από το ερέθισμα που την προκάλεσε. Μόλις επιστρέψουν στον ρυθμό της κανονικής ζωής, οι ήρωες που είχαν εμψυχωθεί από αυτό το ερέθισμα επιδεικνύουν συχνά, όπως εκείνοι που μόλις ανέφερα, μια εκπληκτική αδυναμία. Δείχνουν ανίκανοι να σκεφθούν και να λειτουργήσουν μέσα στις πιο απλές συνθήκες, ενώ είχαν μπορέσει να οδηγήσουν τόσο καλά τους άλλους.
Είναι καθοδηγητές που ξέρουν να παίξουν τον ρόλο τους μόνο όσο καθοδηγούνται και εξάπτονται διαρκώς και οι ίδιοι, όσο έχουν πάντα από πάνω τους έναν άνθρωπο ή μια ιδέα και ακολουθούν μια σαφώς χαραγμένη πορεία στη συμπεριφορά τους.
Η δεύτερη κατηγορία καθοδηγητών, εκείνοι που η βούληση τους έχει διάρκεια, ασκεί επίδραση πολύ πιο σημαντική, παρά τις λιγότερο εντυπωσιακές μορφές που έχει αυτή η επίδραση. Σ’αυτή την κατηγορία βρίσκουμε τους πραγματικούς θεμελιωτές θρησκειών ή μεγάλων έργων.
… Λίγη σημασία έχει αν είναι ευφυείς ή στενόμυαλοι, ο κόσμος θα τους ανήκει πάντα. Η σταθερή και διαρκής βούληση που διαθέτουν είναι μια εξαιρετικά σπάνια και εξαιρετικά ισχυρή ιδιότητα, μπροστά στην οποία υποτάσσονται τα πάντα.

© Jonathan Viner

…Όταν θέλει κανείς να παρασύρει μια μάζα για μια στιγμή και να την ωθήσει να διαπράξει μια οποιδήποτε πράξη, να λεηλατήσει ένα ανάκτορο ή να χύσει το αίμα της για να υπερασπιστεί ένα οχυρό ή ένα οδόφραγμα, πρέπει να δράσει επάνω της με γρήγορους τρόπους υποβολής, από τους οποίους ο πιο αποτελεσματικός είναι το παράδειγμα· αλλά τότε η μάζα πρέπει να είναι ήδη προετοιμασμένη από ορισμένες περιστάσεις, και κυρίως πρέπει αυτός που θέλει να την παρασύρει να διαθέτει την ικανότητα που ονομάζω γόητρο και την οποία θα μελετήσω πιο κάτω.

© Alessandro Andreuccetti

Όταν όμως ο στόχος είναι να εισχωρήσουν στο μυαλό των μαζών ιδέες και πεποιθήσεις, οι σύγχρονες κοινωνικές θεωρίες, για παράδειγμα, οι καθοδηγητές χρησιμοποιούν άλλους τρόπους.
Καταφεύγουν σε τρεις κυρίως πολύ καθαρές μεθόδους: την απόφανση, την επανάληψη, τη μετάδοση.
Η δράση τους είναι αρκετά αργή, από τη στιγμή όμως που θα παραγάγει τα αποτελέσματα της, αυτά θα είναι μεγάλης διάρκειας.
Η απλή και ξεκάθαρη απόφανση, απαλλαγμένη από κάθε είδος συλλογισμών και αποδείξεων, είναι ένα από τα πιο σίγουρα μέσα για να κάνει κανείς μια ιδέα να εισχωρήσει στο μυαλό των μαζών. Όσο πιο λακωνική είναι μια απόφανση, όσο πιο απαλλαγμένη από επιφάσεις αποδείξεων και τεκμηρίων, τόσο περισσότερο επιβάλλεται. Αυτή τη μέθοδο της απλής απόφανσης χρησιμοποίησαν τα θρησκευτικά κείμενα και οι νομικοί κώδικες όλων των εποχών. Ομοίως και οι πολιτικοί άνδρες που κλήθηκαν να υπερασπιστούν μια οποιαδήποτε πολιτική υπόθεση ή οι βιομήχανοι που διαδίδουν τα προϊόντα τους με τη διαφήμιση γνωρίζουν πολύ καλά την αξία της απόφανσης.
Αλλά για να είναι αποτελεσματική μια απόφανση, πρέπει να επαναλαμβάνεται σταθερά, και με τις ίδιες λέξεις, ει δυνατόν.

© John Holcroft

... Αρκεί να δούμε την επίδραση που έχει η επανάληψη στα πιο φωτισμένα πνεύματα, για να καταλάβουμε τη δύναμη της και στις μάζες. Αυτή η δύναμη οφείλεται στο γεγονός ότι κάτι που επαναλαμβάνεται καταλήγει να χαραχθεί μέσα στις βαθιές περιοχές του ασυνείδητου, εκεί όπου διαμορφώνονται τα κίνητρα των πράξεων μας. Ύστερα από λίγο καιρό, δεν ξέρουμε καν ποιος είναι ο δημιουργός της επαναλαμβανόμενης απόφανσης, και καταλήγουμε να την πιστέψουμε.
Εξού και η εκπληκτική δύναμη της διαφήμισης.

© Julie Houts

…Όταν μία απόφανση έχει επαναληφθεί αρκετές φορές, και υπάρχει ομοφωνία στην επανάληψη της, όπως συνέβη με ορισμένες πολύ γνωστές εμπορικές επιχειρήσεις αρκετά πλούσιες ώστε να κερδίζουν όλους τους διαγωνισμούς, διαμορφώνεται αυτό που ονομάζουμε ρεύμα της κοινής γνώμης, και τότε παρεμβαίνει ο ισχυρός μηχανισμός της μετάδοσης. Στις μάζες, οι ιδέες, τα συναισθήματα, οι συγκινήσεις, οι πεποιθήσεις διαθέτουν μια μεταδοτική δύναμη το ίδιο ισχυρή με των μικροβίων. Πρόκειται για ένα φαινόμενο απολύτως φυσιολογικό, αφού το παρατηρούμε και στα ζώα, όταν σχηματίζουν αγέλη.

…Η μίμηση, η οποία θεωρείται ότι ασκεί μεγάλη επιρροή στα κοινωνικά φαινόμενα, στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από ένα απλό αποτέλεσμα της μετάδοσης.

© Heather Buchanan

…Όμοιος με τα ζώα, ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως μιμητικός. Η μίμηση είναι γι’αυτόν μια ανάγκη, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, να είναι πάρα πολύ εύκολη. Αυτή η ανάγκη είναι που κάνει τόσο ισχυρή την επιρροή αυτού που ονομάζουμε μόδα. Είτε πρόκειται για απόψεις, ιδέες, λογοτεχνικές εκδηλώσεις ή απλώς για αμφιέσεις, πόσοι τολμούν να μην υποταχθούν στην εξουσία της; Οι μάζες δεν καθοδηγούνται με επιχειρήματα, καθοδηγούνται με πρότυπα. Σε κάθε εποχή υπάρχει ένας μικρός αριθμός προσωπικοτήτων που η δράση τους αφήνει το αποτύπωμα της και που η ασύνειδη μάζα τις μιμείται. Παρ’όλα αυτά, τέτοιες προσωπικότητες δεν πρέπει να αποκλίνουν πολύ από τις κατεστημένες ιδέες. Σ’αυτή την περίπτωση θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να τις μιμηθεί κανείς, και η επιρροή τους θα εκμηδενιζόταν. Γι’αυτό και οι άνθρωποι που είναι πολύ ανώτεροι από την εποχή τους δεν ασκούν καμία επιρροή σ’αυτήν: η απόκλιση τους είναι υπερβολικά μεγάλη. Αυτός επίσης είναι και ο λόγος για τον οποίον οι Ευρωπαίοι, με όλα τα πλεονεκτήματα του πολιτισμού τους, ασκούν ελάχιστη επιρροή στους λαούς της Ανατολής: διαφέρουν πάρα πολύ από αυτούς.

…Οι απόψεις και οι πεποιθήσεις των μαζών διαδίδονται μέσα από τον μηχανισμό της μετάδοσης, κυρίως, και όχι της σκέψης.

© Steve Cutts

© Kirsten Sims

…Υπάρχει εδώ μια επίδραση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων επί των ανώτερων ιδιαιτέρως εντυπωσιακή, αφού οι πεποιθήσεις της μάζας πηγάζουν πάντοτε λιγότερο ή περισσότερο από κάποια ανώτερη ιδέα η οποία πολλές φορές δεν ασκούσε καμία επιρροή μέσα στο περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκε. Αυτή την ανώτερη ιδέα οι καθοδηγητές που βρίσκονται στην αρχή κάτω από τον ζυγό της την οικειοποιούνται, τη στρεβλώνουν και δημιουργούν μια σέκτα που τη στρεβλώνει ξανά και ύστερα τη διαδίδει μέσα στους κόλπους των μαζών, οι οποίες συνεχίζουν να τη στρεβλώνουν όλο και περισσότερο.
Από τη στιγμή που γίνεται μια δημοφιλής αλήθεια, ξανανεβαίνει, θα μπορούσαμε να πούμε, προς την πηγή της, και τότε επιδρά στα ανώτερα στρώματα ενός έθνους. Τελικά, αυτό που καθοδηγεί τον κόσμο είναι η διάνοια, αλλά τον καθοδηγεί πραγματικά από πολύ μακριά. Όταν η σκέψη των φιλοσόφων που δημιουργούν τις ιδέες θριαμβεύει επιτέλους, μέσα από τον μηχανισμό που περιέγραψα πιο πάνω, οι ίδιοι έχουν προ πολλού απέλθει εις χουν.

© Alex Gross

…Ό,τι κυριάρχησε στον κόσμο, ιδέες ή άνθρωποι, επιβλήθηκε βασικά από αυτή την ακατανίκητη δύναμη που εκφράζει η λέξη γόητρο.

…Στην πραγματικότητα, το γόητρο είναι ένα είδος επιβολής που ασκεί στο πνεύμα μας ένας άνθρωπος, ένα έργο ή μια ιδέα. Αυτή η επιβολή παραλύει όλες τις κριτικές ικανότητες μας και πλημμυρίζει την ψυχή μας με δέος και σεβασμό. Το αίσθημα που γεννιέται είναι ανεξήγητο, όπως όλα τα αισθήματα, πρέπει όμως να είναι παρόμοιο με την έλξη που υφίσταται ένα υπνωτισμένο υποκείμενο. Το γόητρο είναι το πιο ισχυρό εφαλτήριο κάθε επιβολής. Χωρίς αυτό οι θεοί, οι βασιλιάδες και οι γυναίκες δεν θα μπορούσαν ποτέ να βασιλέψουν.
Μπορούμε να συνοψίσουμε σε δύο βασικές μορφές τα ποικίλα είδη του γοήτρου: το επίκτητο γόητρο και το προσωπικό.

© Walter Robinson

© Fernando Botero 

Το επίκτητο γόητρο είναι αυτό που δίνουν το όνομα, η περιουσία, η φήμη. Μπορεί να είναι ανεξάρτητο από το προσωπικό, το οποίο είναι, αντιθέτως, κάτι ατομικό, που μπορεί να συνυπάρχει με τη φήμη, τη δόξα, την περιουσία ή να ενισχύεται από αυτές, μπορεί όμως να υπάρχει κάλλιστα και χωρίς αυτές. Το επίκτητο ή τεχνητό γόητρο είναι μακράν το πιο συνηθισμένο. Το γεγονός και μόνο ότι κάποιο άτομο κατέχει μια ορισμένη θέση, διαθέτει μια ορισμένη περιουσία, είναι περιβεβλημένο με κάποιους τίτλους αρκεί για να αποκτήσει αυτομάτως και γόητρο, όσο ανύπαρκτη κι αν είναι η προσωπική αξία του.

…Το χαρακτηριστικό του γοήτρου είναι ότι μας εμποδίζει να βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι και ότι παραλύει την κρίση μας. Οι μάζες πάντα, τα άτομα πολύ συχνά, έχουν ανάγκη από έτοιμες απόψεις επί όλων των θεμάτων. Η επιτυχία αυτών των απόψεων είναι ανεξάρτητη από τον βαθμό αλήθειας ή σφάλματος που περιέχουν· εξαρτάται αποκλειστικά από το γόητρο τους.

© Eugenia Loli

Και έρχομαι τώρα στο προσωπικό γόητρο. Είναι εντελώς διαφορετικής φύσης από το τεχνητό ή επίκτητο, με το οποίο ασχολήθηκα πιο πάνω. Είναι μια ιδιότητα ανεξάρτητη από κάθε είδους τίτλους και εξουσίες, που τη διαθέτει ένας μικρός αριθμός ατόμων, και η οποία τους επιτρέπει να ασκούν μια πραγματικά μαγνητική γοητεία σε όσουν βρίσκονται γύρω τους, παρόλο που είναι κοινωνικά ίσοι με αυτούς και δεν κατέχουν κανένα από τα συνηθισμένα μέσα επιβολής. Επιβάλλουν τις ιδέες τους, τα συναισθήματα σε όσους βρίσκονται γύρω τους, οι οποίοι τους υπακούουν όπως υπακούει το άγριο ζώο τον δαμαστή του, αν και θα μπορούσε πολύ εύκολα να τον καταβροχθίσει.
Οι μεγάλοι καθοδηγητές των μαζών, ο Βούδας, ο Ιησούς, ο Μωάμεθ, η Ιωάννα της Λωραίνης, ο Ναπολέων, κατείχαν σε υψηλό βαθμό αυτό το είδος γοήτρου· άλλωστε με αυτό κυρίως επιβλήθηκαν. Οι θεοί, οι ήρωες και τα δόγματα δεν αμφισβητούνται, επιβάλλονται· από τη στιγμή που θα αμφισβητηθούν, καταρρέουν κιόλας. Οι σπουδαίες προσωπικότητες που ανέφερα πιο πάνω διέθεταν τη σαγηνευτική δύναμη τους πολύ πριν γίνουν επιφανείς, και δεν θα είχαν γίνει χωρίς αυτή.

…Συνειδητά ή όχι, το πρόσωπο, η ιδέα, ή το πράγμα που διαθέτουν γόητρο γίνονται αμέσως και μέσω της μετάδοσης αντικείμενα μίμησης και επιβάλλουν σε μια ολόκληρη γενιά συγκεκριμένους τρόπους αίσθησης και έκφρασης της σκέψης τους. Άλλωστε η μίμηση είναι τις περισσότερες φορές ασυνείδητη, και αυτό ακριβώς μπορεί και να την κάνει τέλεια.

© Heather Buchanan

© Danny Galieote

© Eugenia Loli

…Βλέπουμε ότι στη γένεση του γοήτρου υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες: ένας από τους πιο σημαντικούς είναι πάντα η επιτυχία. Κάθε άνθρωπος που επιτυγχάνει, κάθε ιδέα που επιβάλλεται παύουν αυτομάτως να αμφισβητούνται.
Απόδειξη ότι η επιτυχία είναι μία από τις κύριες βάσεις του γοήτρου είναι πως αυτό εξαφανίζεται σχεδόν πάντα μαζί της. Ο ήρωας, που η μάζα επευφημούσε χθες, προπηλακίζεται την άλλη μέρα, αν τον πλήξει μια αποτυχία. Και μάλιστα, όσο πιο έντονο ήταν το γόητρο του, τόσο πιο έντονη θα είναι και η αντίδραση. Η μάζα βλέπει πια τον ήρωα που έπεσε από το βάθρο του σαν ίσο της, και εκδικείται για το ότι είχε υποκλιθεί μπροστά σε μια ανωτερότητα που πλέον δεν του αναγνωρίζει… Οι πιστοί γκρεμίζουν πάντοτε με μανία τα αγάλματα των παλιών θεών τους.

© Jonathan Viner

…Το γόητρο που αίρεται λόγω μιας αποτυχίας χάνεται απότομα. Μπορεί επίσης να φθαρεί με την αμφισβήτηση, αλλά αυτό συμβαίνει με πιο αργό ρυθμό. Ωστόσο, αυτός ο τρόπος έχει πολύ σίγουρα αποτελέσματα. Το γόητρο που αμφισβητείται δεν είναι πια γόητρο. Οι θεοί και οι άνθρωποι που ήξεραν πως να διατηρήσουν για μεγάλο διάστημα το γόητρο τους δεν επέτρεψαν ποτέ την αμφισβήτηση.
Για να σε θαυμάζουν οι μάζες, πρέπει πάντα να τις κρατάς σε απόσταση.»

(Αποσπάσματα από το βιβλίο “Ψυχολογία των μαζών” του Γκιστάβ Λε Μπον – μετάφραση: Έφη Κορομηλά, πρόλογος: Φωτεινή Τσαλίκογλου – εκδόσεις Μινώας. Το έργο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά και με μεγάλη επιτυχία το 1895 στη Γαλλία.)

*Υστερόγραφο

“Libertango” – Astor Piazzolla