Ο ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ

*Θαυμαστός Καινούργιος Χρόνος*

© Shannon Cartier Lucy

© Arthur Sarnoff 

“NEVER MIND THE BOLLOCKS…”

“Με την επανάληψη, κάθε ψέμα γίνεται αδιαμφισβήτητο γεγονός, πάνω στο οποίο οικοδομούνται άλλα ψέματα.” (Τζον λε Καρέ)

© Waldemar von Kozak

Πολλά μπορούν να ειπωθούν για την κατάσταση των ΜΜΕ και τον τρόπο που λειτουργούν στη σύγχρονη εποχή, ωστόσο υπάρχουν ορισμένα αδιαμφισβήτητα δομικά χαρακτηριστικά τους, η γνώση των οποίων μας βοηθά στην καλύτερη κατανόηση του ευρύτερου κοινωνικο-πολιτικού περιβάλλοντος στο οποίο κινούμαστε και διαμορφώνουμε απόψεις και συμπεριφορές.

Στο βιβλίο “Πώς λειτουργεί ο κόσμος”, ο Νόαμ Τσόμσκι  -διακεκριμένος Αμερικανός διανοούμενος, πολιτικός ακτιβιστής και γλωσσολόγος- αποδομεί, μεταξύ άλλων, με εξαιρετική διαύγεια και οξυδέρκεια την φαντασμαγορική “εικόνα” των δημοσιογραφικών οργανισμών που διαλαλούν ότι έχουν αποκλειστικό σκοπό την “ενημέρωση” και ξεσκεπάζει τους υπόγειους μηχανισμούς που υποστηρίζουν και συντηρούν αυτά τα “συστήματα κατήχησης”, όπως ο ίδιος αποκαλεί. Ακολουθούν μερικά διαφωτιστικά αποσπάσματα:

© Steve Cutts

«Είτε αποκαλούνται “φιλελεύθερα” είτε “συντηρητικά”, τα σημαντικότερα ΜΜΕ είναι μεγάλες επιχειρήσεις, που αποτελούν ιδιοκτησία και διασυνδέονται με ακόμη μεγαλύτερους πολυκλαδικούς ομίλους. Όπως και οι άλλες επιχειρήσεις, τα ΜΜΕ πωλούν ένα προϊόν στην αγορά. Η αγορά είναι οι διαφημιστικές εταιρίες – δηλαδή, άλλες επιχειρήσεις. Το προϊόν είναι το κοινό. Για τα ΜΜΕ της ελίτ, που δημιουργούν το βασικό πλαίσιο στο οποίο πρέπει να προσαρμοστούν οι άλλοι, το προϊόν είναι το σχετικά προνομιούχο τμήμα του κοινού.

Έτσι, έχουμε μεγάλες εταιρίες που πωλούν πλούσια και προνομιούχα τμήματα του κοινού σε άλλες επιχειρήσεις. Αναμενόμενο είναι, λοιπόν, η εικόνα του κόσμου που παρουσιάζουν να αντανακλά τα στενά και ιδιοτελή συμφέρονται και τις αξίες των πωλητών, των αγοραστών και του προϊόντος.

© Helmut Newton

Άλλοι παράγοντες, επίσης, ενισχύουν τη στρέβλωση. Οι διαχειριστές της κουλτούρας (εκδότες, κορυφαίοι αρθρογράφροι κ.α.) έχουν τα ίδια ταξικά συμφέροντα και συμμετέχουν στις ίδιες ενώσεις με τους διοικητές των κρατικών υπηρεσιών και τους διευθυντές των επιχειρήσεων, καθώς και με άλλες προνομιούχες ομάδες. Στην πραγματικότητα, υπάρχει μια κανονική ροή ανώτερου προσωπικού ανάμεσα στις εταιρίες, στην κυβέρνηση και στα ΜΜΕ. Η πρόσβαση στις κρατικές Αρχές είναι σημαντική για τη διατήρηση της ανταγωνιστικής θέσης στην αγορά. Επί παραδείγματι, οι “διαρροές” συχνά δεν είναι παρά κατασκευασμένες πληροφορίες και ψεύδη που παράγονται από τις Αρχές με τη συνεργασία των ΜΜΕ, τα οποία δηλώνουν υποκριτική άγνοια.
Ως αντάλλαγμα, οι κρατικές Αρχές ζητούν συνεργασία και υποταγή. Άλλα κέντρα εξουσίας διαθέτουν κι αυτά εργαλεία για να τιμωρήσουν την απομάκρυνση από την ορθοδοξία, από το χρηματιστήριο μέχρι μηχανισμούς διασυρμού και δυσφήμησης.

© Waldemar von Kozak

Το αποτέλεσμα δεν είναι, ασφαλώς, απολύτως ομοιόμορφο. Για να υπηρετούν τα συμφέροντα των ισχυρών, τα ΜΜΕ πρέπει να παρουσιάζουν μια αρκετά ρεαλιστική εικόνα του κόσμου. Ορισμένες φορές δεν παρεισφρέουν στην αποστολή τους η επαγγελματική ακεραιότητα και η τιμιότητα. Συνήθως, οι καλοί δημοσιογράφοι έχουν επίγνωση των παραγόντων που διαμορφώνουν το μιντιακό προϊόν και επιδιώκουν να χρησιμοποιήσουν τα “ανοίγματα” που προσφέρονται. Ως αποτέλεσμα, μπορεί κανείς να μάθει πολλά από την κριτική ανάγνωση των ρεπορτάζ και του άλλου υλικού που παράγουν τα ΜΜΕ, διατηρώντας πάντα τις επιφυλάξεις του. Τα ΜΜΕ αποτελούν μόνο ένα τμήμα του ευρύτερου συστήματος κατήχησης· άλλα τμήματα είναι τα περιοδικά γνώμης, τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, η ακαδημαϊκή εμπιστοσύνη κτλ. Γνωρίζουμε πιο πολλά για τα ΜΜΕ, ιδίως γι’αυτά με το μεγαλύτερο κύρος, επειδή όσοι αναλύουν κριτικά την ιδεολογία έχουν συγκεντρώσει την προσοχή τους σ’ αυτά.
Το ευρύτερο σύστημα δεν έχει μελετηθεί εξίδου, επειδή είναι δυσκολότερο να ερευνηθεί συστηματικά. Υπάρχει όμως βάσιμος λόγος να πιστεύουμε ότι αντιπροσωπεύει τα ίδια συμφέροντα με τα ΜΜΕ, όπως θα ανέμενε κανείς.

© John Holcroft

Το σύστημα κατήχησης, που παράγει αυτό που αποκαλούμε “προπαγάνδα” όταν αναφερόμαστε σε εχθρούς, έχει δύο διακριτούς στόχους. Ο ένας είναι αυτό που ορισμένες φορές αποκαλείται “πολιτική τάξη”, το 20% χονδρικά του πληθυσμού που είναι σχετικά μορφωμένο, έχει λίγο πολύ τη δυνατότητα να αρθρώνει λόγο και παίζει κάποιο ρόλο στη λήψη των αποφάσεων. Η αποδοχή εκ μέρους του της κατήχησης είναι κρίσιμη, επειδή είναι σε θέση να σχεδιάζει και να εφαρμόζει πολιτικές.
Υπάρχει ακόμη το υπόλοιπο 80% του πληθυσμού. Αυτό αποτελείται από τους κατά Λίπμαν “θεατές της δράσης”, τους οποίους ονομάζει “ζαλισμένο κοπάδι”. Αυτοί υποτίθεται πως πρέπει να ακολουθούν τις εντολές και να μην μπερδεύονται στα πόδια των σημαντικών ανθρώπων. Αποτελούν το στόχο των αληθινά μαζικών μέσων: των σκανδαλοθηρικών εφημερίδων, των σίριαλ, του πρωταθλήματος ποδοσφαίρου κτλ.

© Heather Buchanan

Αυτοί οι τομείς του συστήματος κατήχησης υπηρετούν τον αποπροσανατολισμό των απαίδευτων και απληροφόρητων μαζών και την ενίσχυση των κυρίαρχων κοινωνικών αξιών: της παθητικότητας, της υποταγής στην εξουσία, της απληστίας και του προσωπικού οφέλους, της έλλειψης ενδιαφέροντος για τους άλλους, του φόβου για πραγματικούς ή υποθετικούς εχθρούς κτλ. Ο στόχος είναι να κρατηθεί το ζαλισμένο κοπάδι σε κατάσταση σύγχυσης. Δεν χρειάζεται να προβληματίζεται για το τι συμβαίνει στον κόσμο. Στην πραγματικότητα, κάτι τέτοιο είναι ανεπιθύμητο – εάν αντιληφθεί την πραγματικότητα, μπορεί να θελήσει να την αλλάξει.

© Alvin Ong 

Μ’ αυτά δεν θέλουμε να πούμε ότι τα ΜΜΕ δεν επηρεάζονται ποτέ από τις διαθέσεις του πληθυσμού. Οι κυρίαρχοι θεσμοί – πολιτικοί, οικονομικοί ή ιδεολογικοί – δεν είναι απρόσβλητοι στις λαϊκές πιέσεις. Τα ανεξάρτητα (εναλλακτικά) ΜΜΕ μπορούν επίσης να παίξουν σημαντικό ρόλο. Παρ’ όλο που σχεδόν εξ ορισμού δεν διαθέτουν πόρους, γίνονται σημαντικά με τον ίδιο τρόπο που το κατορθώνουν οι λαϊκές οργανώσεις: φέρνοντας κοντά ανθρώπους με περιορισμένους πόρους, που μπορούν να πολλαπλασιάσουν την αποτελεσματικότητα τους και τη δυνατότητα κατανόησης της πραγματικότητας μέσω των αλληλεπιδράσεων τους – αυτή ακριβώς είναι η δημοκρατική απειλή που τρέμουν οι κυρίαρχες ελίτ.

© Candice Roger

…Ένα δημοκρατικό σύστημα επικοινωνίας θα συνεπαγόταν μεγάλης κλίμακας συμμετοχή του κοινού και θα υπηρετούσε τόσο τα δημόσια συμφέροντα, όσο και πραγματικές αξίες όπως η αλήθεια, η ακεραιότητα και η ανακάλυψη.

…Όπως ανέφερα νωρίτερα, δεν θέλουν ανθρώπους που παίρνουν αποφάσεις και συμμετέχουν. Θέλουν ένα παθητικό, υπάκουο πληθυσμό καταναλωτών και θεατών του πολιτικού γίγνεσθαι – ένα σύνολο ανθρώπων τόσο ατομιστών και απομονωμένων, ώστε να μην μπορούν να συνενώσουν τα περιορισμένα μέσα τους και να γίνουν μια ανεξάρτητη, ισχυρή δύναμη που θα διασπάσει την συγκεντρωμένη δύναμη τους.

© Alex Gross

…Οι επενδυτές δεν πρόκειται να πάνε στα τηλεοπτικά στούντιο για να διασφαλίσουν ότι ο προσκεκλημένος ή ο ρεπόρτερ ενός τοκ-σόου τοπικής εμβέλειας θα κάνει αυτό που θέλουν. Υπάρχουν άλλοι, λιγότερο εμφανείς, πιο περίπλοκοι μηχανισμοί που εξασφαλίζουν ότι οι άνθρωποι που θα βγουν στον αέρα θα κάνουν αυτό που επιθυμούν οι ιδιοκτήτες και οι επενδυτές. Υπάρχει μια ολόκληρη, μακρά διαδικασία φιλτραρίσματος που εγγυάται ότι θα ανέρχονται μέσω του συστήματος σε θέσεις διευθυντών, εκδοτών κτλ. μόνο όσοι έχουν εσωτερικεύσει τις απόψεις των ιδιοκτητών.
Όντας πλέον σε αυτές τις θέσεις και μ’αυτή την ιδεολογική συγκρότηση, μπορούν να περιγράφουν τον εαυτό τους ως ελεύθερο πνεύμα.

…Χρειάζεται κάτι που να τρομοκρατεί τον κόσμο, να τον εμποδίζει να δίνει προσοχή στο τι του συμβαίνει. Πρέπει να ενσπείρουν μίσος και φόβο, να καναλιζάρουν την οργή – ή τη δίκαιη δυσαρέσκεια – που ξεσηκώνουν οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες.

© Steve Cutts

…Η κοινωνική λειτουργία των ΜΜΕ συνίσταται στην υπεράσπιση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ατζέντας των προνομιούχων ομάδων που κυριαρχούν στην κοινωνία μας και στο κράτος.
…Εκείνο που πραγματικά μετράει είναι οι επιθυμίες των ανθρώπων που κατέχουν και ελέγχουν τα ΜΜΕ.

…Ένας έξυπνος τρόπος για να κρατά κανείς τον κόσμο απαθή και υπάκουο είναι να περιορίζει το φάσμα των αποδεκτών γνωμών, αλλά να επιτρέπει να γίνεται ζωηρή αντιπαράθεση μέσα σ’αυτό το φάσμα – ή και να ενθαρρύνει τις πιο επικριτικές και αιρετικές απόψεις. Αυτό δίνει στους ανθρώπους την αίσθηση ότι υπάρχει ελευθερία σκέψης, ενώ οι προδιαγραφές του συστήματος για την διεξαγωγή της συζήτησης ενισχύονται με την οριοθέτηση της αντιπαράθεσης.

…Κάθε ρεπορτάζ εφημερίδας θα μπορούσε να ξαναγραφτεί με πιο έντιμη και ανθρώπινη ματιά, που δεν θα αντανακλούσε τα συμφέροντα των ισχυρών. Αλλά αν περιμένουμε από αυτές τις εφημερίδες να το κάνουν με δική τους πρωτοβουλία είναι σαν να περιμένουμε από την General Motors να παραχωρήσει κέρδη της στους φτωχούς που ζουν στις παραγκουπόλεις.

© Waldemar von Kozak

…Ότι συμβαίνει με την τηλεόραση αποτελεί μέρος μιας πολύ ευρύτερης προσπάθειας. Οι ελίτ πάντα θεωρούν τη δημοκρατία μεγάλη απειλή, κάτι στο οποίο πρέπει να ανθίστανται. Έχει γίνει προ πολλού αντιληπτό ότι η καλύτερη άμυνα έναντι της δημοκρατίας είναι η απόσπαση της προσοχής των ανθρώπων. Γι’ αυτό τον 19ο αιώνα οι επιχειρηματίες χρηματοδοτούσαν τους ευαγγελικούς, ανθρώπους που έλεγαν ανοησίες κ.α.

…Αυτό που χρειαζόμαστε είναι κάτι που να παρουσιάζει κάθε μέρα, με σαφή και συνεκτικό τρόπο, μια διαφορετική εικόνα του κόσμου, μια εικόνα που να αντανακλά τις ανησυχίες και τα συμφέροντα των απλών ανθρώπων, και να προβάλλει απόψεις σχετικά με τη δημοκρατία και τη συμμετοχή σαν αυτές του Τζέφερσον ή του Ντιούι.
Όπου συμβαίνει αυτό – και έχει συμβεί, ακόμη και στις σύγχρονες κοινωνίες – έχει αποτελέσματα. Στην Αγγλία, παραδείγματος χάρη, υπήρχαν σημαντικά ΜΜΕ αυτού του είδους μέχρι τη δεκαετία του 1960 που βοήθησαν να διατηρηθεί και να τονωθεί η κουλτούρα της εργατικής τάξης. Η επίδραση σε όλη τη βρετανική κοινωνία ήταν μεγάλη.

…Εκείνο που θέλει ο κόσμος διαμορφώνεται εν μέρει από την κοινωνία – εξαρτάται από τις εμπειρίες και τη ζωή των ανθρώπων και από το είδος των ευκαιριών. Αλλάξτε τη δομή και θα επιλέξουν διαφορετικά πράγματα.»

(Αποσπάσματα από το βιβλίο “Πώς λειτουργεί ο κόσμος” του Νόαμ Τσόμσκι – μετάφραση Μαρία-Αριάδνη Αλαβάνου, εκδόσεις Κέδρος)

*Υστερόγραφο

“Sound and Vision” – David Bowie