ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ

Η οικογένεια ως θεσμός αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό που εξελίσσεται και μεταμορφώνεται στο πέρασμα των χρόνων. Tα νέα κοινωνικά δεδομένα καθιστούν αναγκαίο τον επαναπροσδιορισμό του σκοπού της οικογένειας και την εδραίωση ενός πιο αποτελεσματικού τρόπου επικοινωνίας των μελών της, προκειμένου να διατηρηθεί η συνοχή της.

Ποιες είναι οι αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας; Πως μπορούν να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις που προκύπτουν από τις κοινωνικές ανακατατάξεις των τελευταίων δεκαετιών και τις νέες μορφές συμβίωσης;

Η διακεκριμένη ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και ιδρύτρια του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων Χάρις Κατάκη επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ζητήματα στη συνομιλία της με τον Γιώργο Κίσσα, έτσι όπως καταγράφεται στο βιβλίο “Εγώ κι εσύ…και οι άλλοι – 11 Έλληνες ψυχοθεραπευτές ξετυλίγουν το κουβάρι των οικογενειακών σχέσεων”. Ακολουθούν μερικά πολύ ενδιαφέροντα αποσπάσματα.

“Η οικογένεια έχει αλλάξει σε τέτοιο σημείο ώστε να μην την αναγνωρίζουμε πια. Μπορεί ακόμα να διατηρούνται πολλά από τα δομικά της υλικά (ρόλοι, αξίες, συμπεριφορές) αλλά αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το γιατί είμαστε μαζί.
Οι αλλαγές της οπτικής μας που προέκυψαν μέσα από τον σύγχρονο τρόπο ζωής απαιτούν αναδιαπραγμάτευση που αφορά το γιατί είμαστε μαζί και πως θα βρούμε νέους τρόπους για να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας στις καινούργιες συνθήκες. Ενώ δηλαδή, στο παρελθόν, οι προδιαγραφές της συμβίωσης ήταν προδιαγεγραμμένες, σήμερα χρειάζεται να τις φτιάξουμε εμείς μέσα από διαπραγμάτευση. Αυτόν τον τρόπο επικοινωνίας δεν τον έχουμε μάθει και δυσκολευόμαστε να επικοινωνήσουμε.
Είναι αυτός ο λόγος που λέω συχνά ότι όλα τα προβλήματα στις οικογένειες είναι επικοινωνιακές παρεξηγήσεις.

… Εμείς κουβαλάμε ακόμη ζωντανό τον παραδοσιακό μας εαυτό, ενώ ζούμε μια εντελώς άλλη πραγματικότητα. Πως να συμβιβάσουμε την εμπειρία της κλειστής παραδοσιακής κοινότητας με τον κόσμο του διαδικτύου; Πως να συνθέσουμε μέσα μας την αμεσότητα, το μοίρασμα, τη φροντίδα των δικών μας με τον απέραντο κόσμο του facebook; Πως να χωρέσει στο νου των σημερινών γονιών ότι τα παιδιά τους επικοινωνούν με τόση άνεση με χιλιάδες άγνωστους ανθρώπους στα πέρατα της γης, ενώ αυτοί δεν καταφέρνουν να επικοινωνήσουν μαζί τους;

…Σε μας είναι ακόμα ζωντανή η παράδοση. Έχουμε ακόμα στα χωριά μας γιαγιάδες με τσεμπέρια. Σε άλλες δυτικές κοινωνίες, που προηγήθηκαν στην κλίμακα της κοινωνικής αλλαγής, έχει χαθεί το βίωμα. Για να συνδεθούν με το παρελθόν χρειάζεται να το ξαναβρούν, ενώ σε μας η παράδοση παραμένει ζωντανή. Βέβαια, τα πράγματα δεν μένουν στατικά, άρα και στην δική μας χώρα ακολουθούμε την πορεία των σύγχρονων κοινωνιών. Βλέπεις, αυτό που έγινε στον τόπο μας μέσα σε τρεις-τέσσερις δεκαετίες είναι συγκλονιστικό.
Η νέα μορφή συμβίωσης που κυριαρχεί διεθνώς είναι οι οικογένειες που προκύπτουν από ανατροπές, μετακινήσεις, μεταναστεύσεις, αλλά κυρίως τα διαζύγια που, ως γνωστόν, αυξάνονται με ταχύτατους ρυθμούς.

…Λοιπόν, αυτό το πολύπλοκο σχήμα το οποίο έχει προκύψει, φυσικά μας ανησυχεί, μας τρομάζει, γιαί διερωτάται κανείς πως είναι δυνατόν να μπορέσουμε να ζήσουμε σε τόσο διαφορετικές συνθήκες. Τελικά όμως βλέπω ότι οι άνθρωποι προσαρμόζονται καλύτερα από ό,τι φανταζόμασταν. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει τεράστιες δυνατότητες να κατανοήσει, να συνδέσει και να συνθέσει πράγματα που μας αφορούν. Εκπλήσσομαι ευχάριστα που διαπιστώνω ότι, ναι μεν υπάρχουν προβλήματα, αλλά απλώς είναι διαφορετικά.
Παλιά πληρώναμε το κόστος των άκαμπτων δομών που δεν άφηναν περιθώρια για προσωπικές επιλογές. Οι ισορροπίες που έπρεπε να διατηρηθούν πάση θυσία περιόριζαν το βαθμό ελευθερίας των κινήσεων μας. Σήμερα πληρώνουμε το κόστος των πολλών επιλογών, της αστάθειας και της ρευστότητας δομών και θεσμών. Με άλλα λόγια, δεν ξέρω αν σήμερα έχουμε περισσότερα προβλήματα ή απλά διαφορετικά.
Άλλα πράγματα μας απασχολούν, άλλα θεωρούμε καλά, άλλα θεωρούμε λειτουργικά.

…Στην παραδοσιακή κοινωνία η έμφαση ήταν στο να επιβιώσουμε μαζί. Η σταθερότητα του θεσμού της οικογένειας ήταν συνυφασμένη με την επιβίωση. Έπρεπε να πάμε στο χωράφι να μαζέψουμε τα προς το ζην. Οι διακριτοί και οι συμπληρωματικοί ρόλοι των μελών της οικογένειας και η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα μέλη ήταν απαραίτητοι για την παραγωγή των αγαθών. Οι άνθρωποι τα παρήγαν μαζί και τα κατανάλωναν μαζί. Αυτό άλλαξε όταν η παραγωγή των αγαθών πέρασε σε άλλες κοινωνικές δομές. Πάμε όλοι σε διαφορετικούς χώρους να δουλέψουμε και σιγά-σιγά έγινε ευκολότερο να επιβιώνεις οικονομικά μόνος σου.

…Αλλά οι ανάγκες που σήμερα καλύπτουμε μέσα στην οικογένεια δεν είναι πια μόνο οικονομικές αλλά και συναισθηματικές. Η έμφαση μετατοπίστηκε από τον θεσμό της οικογένειας στην επικοινωνία.

…Άνδρες και γυναίκες που αναζητούν τους συντρόφους τους σε κοντινά και μακρινά πλάνα σε ολόκληρο τον πλανήτη, ακόμα και στον κυβερνοχώρο, συνδέονται με συντρόφους από άλλες κουλτούρες, ακόμη και άλλες φυλές. Γάμοι, διαζύγια, δεύτεροι και τρίτοι γάμοι, διαπολιτισμικοί γάμοι, ερωτικές σχέσεις ομοφυλόφιλων ζευγαριών, ζευγάρια που συμβιώνουν άτυπα, χωρίς παιδιά, εξ αποστάσεως, με παιδιά από διαφορετικούς συντρόφους, μέσω υιοθεσίας και υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Οι νέες αυτές μορφές συμβίωσης που απορρέουν από διαζύγια και διαδοχικές αλλαγές νόμιμων ή μη νόμιμων συντρόφων και από την απόκτηση παιδιών με αυτούς, δεν αποτελούν πλέον εναλλακτικές δομές οικογενειακής ζωής αλλά μετατρέπονται με ταχείς ρυθμούς στην κυρίαρχη μορφή της οικογενειακής συμβίωσης. Οι μεικτές οικογένειες αναδεικνύονται, σε χρόνο ρεκόρ, ως η κυρίαρχη μορφή οικογένειας. Πάρα πολλά παιδιά θα μεγαλώνουν από δω και πέρα με θετούς γονείς.

…Έχω διαπιστώσει μέσα από την εμπειρία μου ως θεραπεύτρια ότι, εφόσον η έμφαση είναι πλέον στα συναισθήματα και την επικοινωνία, αυτό που μας ενώνει είναι αυτό που βιώνουμε μέσα στη σχέση. Δεν είναι πια μόνο οι βιολογικοί δεσμοί που μας ενώνουν, αλλά οι συναισθηματικοί δεσμοί γίνονται όλο και πιο σημαντικοί για την οικογενειακή ζωή.

…Τρεις γενιές (παραδοσιακή-εκτεταμένη, βιομηχανική-πυρηνική και επικοινωνιακή-συναλλακτική) προσπαθούν να συνεννοηθούν και ο καθένας βλέπει τα πράγματα αλλιώς.

…Γιατί δεν είναι μόνο ότι έχουμε διαφορές μεταξύ μας, αλλά οι τρεις αντιλήψεις για την οικογένεια συνυπάρχουν μέσα μας. …Κουβαλάμε όλοι μας τις προηγούμενες αντιλήψεις για την οικογενειακή ζωή και μπερδευόμαστε.

…Υπάρχουν πολλά κοινά και με άλλες ευρωπαϊκές χώρες – κρατάει και αλλού η ευρεία οικογένεια – αλλά στον τόπο μας η συμβίωση της παραδοσιακής οικογενειακής ζωής έχει μεταφερθεί στον αστικό χώρο. Έχω πει ότι στην Ελλάδα ζούμε σε σπίτια χωρίς τοίχους. Δηλαδή, ενώ τοίχοι χωρίζουν τα ξεχωριστά διαμερίσματα, ουσιαστικά στο επίπεδο των σχέσεων δεν υπάρχουν όρια. Από τη μια πλευρά αυτή η στενή επαφή με τους δικούς μας έχει συμβάλει στην διατήρηση της συνοχής, αλλά βέβαια, από την άλλη, χάνονται εύκολα τα όρια και δημιουργούνται πολλά προβλήματα επικοινωνίας.

…Παρ’όλα τα προβλήματα της επικοινωνίας, δεν θα έπρεπε να υποτιμήσουμε την σημασία της διατήρησης της συνοχής της ελληνικής οικογένειας, το διαχρονικό μας καταφύγιο, όπως έχω πει. Δηλαδή, η συνοχή της οικογένειας συμβάλλει στην διατήρηση της συνοχής της κοινωνίας μας.

…Το σύμβολο της ελληνικής οικογένειας είναι το τάπερ.

…Μια άλλη έννοια που έχει αλλάξει νόημα είναι η αρμονική σχέση. Ακούω συχνά ζευγάρια να υπερασπίζονται την συζυγική τους σχέση λέγοντας: “Δεν τσακωνόμαστε ποτέ”. Σύμφωνα με τα παραδοσιακά μας δεδομένα η αρμονική σχέση ήταν αυτή που δεν είχε τσακωμούς και διαφωνίες. Τότε η έλλειψη συγκρούσεων συντηρούσε τις ισορροπίες που μας ήταν απαραίτητες για να μπορούμε να κάνουμε μαζί τον αγώνα για την επιβίωση.
Σήμερα, αυτή που τότε θεωρούσαμε αρμονική σχέση, θα την χαρακτηρίζαμε κουκουλωμένη.
Γιατί, σήμερα που πρέπει να διαπραγματευτούμε τα πάντα, αφού τίποτα δεν είναι δεδομένο, είναι απαραίτητο να έρθουν στην επιφάνεια θέματα συγκρουσιακά και να εκφραστούν αρνητική και επώδυνα συναισθήματα για να γνωρίσουμε τις ανάγκες ο ένας του άλλου, για να διαπραγματευτούμε μια πιο λειτουργική σχέση. Αν ανοιχτείς, ρισκάρεις να συγκρουστείς, αλλά αν δεν μιλήσεις και δεν εκφράσεις συναισθήματα, δεν λύνονται τα υπόγεια συγκρουσιακά προσωπικά και διαπροσωπικά διλήμματα, διογκώνονται οι επικοινωνιακές παρεξηγήσεις, και τα θαμμένα συναισθήματα, που δεν εκφράζονται, λειτουργούν όπως το σαράκι που διαβρώνει τον ιστό.
Οι ανατροπές που έχουν συντελεστεί απαιτούν να μάθουμε έναν καινούργιο τρόπο επικοινωνίας.
Σε έναν κόσμο που δεν προσφέρει πια ξεκάθαρες κατευθυντήριες γραμμές, η επικοινωνία με τον εαυτό μας και τους δικούς μας φαίνεται να είναι το μόνο όχημα που μπορεί να μας οδηγήσει σε πιο ασφαλείς και γόνιμες καταστάσεις.

…Το σοβαρότερο θέμα που μας απασχολεί και πρέπει να μας απασχολεί είναι η επικοινωνία. Η επικοινωνία μαθαίνεται όπως μαθαίνονται τα μαθηματικά. Απλώς εμείς οι ειδικοί πρέπει να βρούμε τρόπους να την “διδάξουμε”.
Δεν κάνεις διδασκαλία με τον τυπικό τρόπο, γίνεται με έναν άλλο, βιωματικό τρόπο. Δεν πάει όλος ο κόσμος βέβαια σε θεραπεία, όμως γίνονται πάρα πολλές προσπάθειες σε κοινότητες, δήμους, συλλόγους γονιών. Διψάνε και καλούν κάποιους επαγγελματίες να τους βοηθήσουν να επικοινωνήσουν. Αυτό ζητάνε!
“Πως θα επικοινωνήσω με τον άντρα μου, με τον σύντροφο μου, με τα παιδιά μου, με τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής μου;” Εγώ έχω εντοπίσει κάποια συγκεκριμένα θέματα στην επικοινωνία που νομίζω ότι είναι σημαντικά. Υπάρχουν δηλαδή μερικοί τυφλοσούρτες, όχι πολλοί, μερικοί.
Ο ένας τυφλοσούρτης που βοηθάει στο να ανοίξει η επικοινωνία, είναι να σταματήσεις να κατηγορείς τον άλλον. Δεν χρειάζεται να πούμε πολλά, αν ανοίξουμε την τηλεόραση το ακούμε. Κανένας ποτέ δεν λέει ότι “μπορεί και εγώ να έχω συμβάλει σ’αυτό που γίνεται”… Πάντοτε 100% φταίει ο άλλος!

…Αλλά στην οικογένεια αυτό που μπερδεύει πάρα πολύ τα πράγματα και δημιουργεί θυμούς και αδιέξοδα είναι το “σε κατηγορώ γι’αυτό που αισθάνομαι”. Άλλο να λες στον άλλον πως νιώθεις και άλλο να κατηγορείς τον άλλο γι’αυτό που νιώθεις…
Γι’αυτό και οι θεραπείες και τα σεμινάρια έχουν μεγάλη σημασία: γιατί οι άνθρωποι που πάνε να κάνουν τέτοια προσπάθεια εστιάζουν στον εαυτό τους, θέλουν να καταλάβουν τον εαυτό τους.

…”Διαπραγματεύομαι να δω τι έγινε μεταξύ μας”. Όχι στο: “Εσύ φταις που έγιναν έτσι” – εκεί που καταλήγουμε συνήθως. Λοιπόν, το να εστιάζεις σε σένα και να παίρνεις την ευθύνη, την δική σου ευθύνη, είναι πάρα πολύ σημαντικό, και πράγματι μαθαίνεται. Απλώς, επειδή φοβόμαστε πάρα πολύ να το παραδεχτούμε, ενώ το νιώθουμε κατά βάθος, δεν το εκφράζουμε.

Ξέρει το παιδί τι θα του πει ο γονιός, τα ξέρει απ’έξω κι ανακατωτά, οπότε κάπως περιττό είναι να λέμε συμβουλές. Ενώ δηλαδή μιλάμε για να τα προστατέψουμε, πολλές φορές τα παιδιά δεν τα ακούν αυτά – εκείνο που ουσιαστικά προστατεύει περισσότερο το παιδί είναι η ανοικτή επικοινωνία με τον γονιό, η δυνατότητα να πει εκείνο πως νιώθει, να πει και ο γονιός πως νιώθει.”

Απόσπασμα από το βιβλίο “Εγώ κι εσύ… και οι άλλοι – 11 Έλληνες ψυχοθεραπευτές ξετυλίγουν το κουβάρι των οικογενειακών σχέσεων” με εισηγητή τον Γιώργο Κίσσα, εκδόσεις Αρμός.
(Ο Γιώργος Κίσσας συνομιλεί με τους: Α. Ανδρουτσοπούλου, Φ. Βερβελίδου, Κ. Βλασσόπουλο, Μ. Γιωσαφάτ, Τ. Ζαχαριάδη, Χρ. Ζιούβα, π. Β. Θερμό, Ε. Καραγιάννη, Χ. Κατάκη, Δ. Κυριαζή, Χ. Μιχαλοπούλου)