Η ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ

Γιατί είναι τόσο σημαντική η βρεφική και παιδική ηλικία στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του κάθε ατόμου; Πως διαμορφώνονται τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης των παιδιών και ποιος είναι ο ρόλος των γονιών στη σύγχρονη κοινωνία; Η ανάγκη να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και το περιβάλλον γύρω μας είναι αυτή που μας ωθεί να αναζητάμε απαντήσεις και λύσεις στα προβλήματα της ανθρώπινης ύπαρξης. Επιπλέον, η γνώση και η πρόληψη σώζουν ζωές.

“Το παιδί είναι ο πατέρας του ενηλίκου”
(Σίγκμουντ Φρόυντ)

Ξεκινώντας λοιπόν από την πρώιμη παιδική ηλικία, ο διακεκριμένος ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Ματθαίος Γιωσαφάτ – μέσα από το βιβλίο του “Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια” – αναλύει με τρόπο απλό και κατανοητό για το ευρύ κοινό την ψυχική ανάπτυξη των ατόμων στα πρώτα πέντε-έξι χρόνια της ζωής, τα οποία θεωρούνται ως τα πιο καθοριστικά για την μετέπειτα πορεία μας, συνδυάζοντας την ψυχαναλυτική προσέγγιση με τα νεώτερα δεδομένα των Νευροεπιστημών. Ακολουθούν ορισμένα διαφωτιστικά αποσπάσματα.

“Η Ψυχανάλυση είναι μια τεράστια επανάσταση του ανθρωπίνου πνεύματος, αλλά ακόμη δεν έχει συνειδητοποιηθεί επαρκώς – και υπάρχουν λόγοι κι αντιστάσεις που η ψυχαναλυτική διερεύνηση ερμηνεύει ικανοποιητικά. Η Ψυχανάλυση δεν είναι θρησκεία, δεν εξηγεί τα πάντα, έχει πολλά σκοτεινά κι αντιφατικά στοιχεία, αλλά είναι η μόνη θεωρία κι επιστήμη που εξηγεί τα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, που έχουν τα αίτια τους στον ασυνείδητο ψυχικό κόσμο του βρέφους, του παιδιού, του ενήλικα.

… χωρίς την ψυχαναλυτική γνώση είναι σχεδόν αδύνατο να καταλάβουμε την ουσία και τα αίτια των συναισθηματικών δυσκολιών των παιδιών.

… Η ζωή του παιδιού και η μελλοντική του πορεία προς την ενηλικίωση καθορίζεται από τη φύση, την κληρονομικότητα, τα γονίδια δηλαδή, ή είναι αποτέλεσμα της αντιμετώπισης του από τους γονείς; Είναι ένα πολύ παλιό ερώτημα (natura versus nurture – φύση ή ανατροφή), που σήμερα νομίζω έχει απαντηθεί. Η απάντηση είναι απλή: και τα δύο. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα γονίδια παίζουν σημαντικότερο ρόλο και σ’άλλες η γονεϊκή συμπεριφορά.

… Σήμερα έχουμε σημαντικές γνώσεις για την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του παιδιού. Τα τελευταία 5-10 χρόνια έχουμε αποκτήσει ουσιαστικές επιστημονικές πληροφορίες για την ψυχοσωματική και νευρολογική του εξέλιξη, ιδιαίτερα στο στάδιο της εμβρυικής ζωής.

…Επειδή, λοιπόν, δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα γονίδια μας, προσπαθούμε να αλλάξουμε λίγο την επίδραση του περιβάλλοντος.

…Σήμερα ξέρουμε ότι το άγχος αρχίζει από την εμβρυική ζωή και εξαρτάται από την ψυχική ζωή της μητέρας. Και η δική της ψυχική ζωή εξαρτάται από πολλά πράγματα, αλλά κυρίως από τον σύζυγο. Σκοπός, λοιπόν του συζύγου, και όταν το παιδί είναι έμβρυο και όταν γεννηθεί, είναι να στέκεται στη γυναίκα του, να γίνεται μητέρα της μητέρας. Στην Ελλάδα μέχρι τώρα αυτό βολευόταν, γιατί αυτό τον ρόλο τον έπαιζε η μητέρα της μητέρας, ή και η πεθερά καμιά φορά. Αλλά, αν η γυναίκα ήταν προβληματική, το ότι ερχόταν η μάνα της να βοηθήσει με το παιδί έκανε χειρότερα τα πράγματα, γιατί αν είσαι προβληματική είσαι από τη μάνα σου.

… Αν, όμως, ο άντρας είναι κι αυτός λίγο προβληματικός, αδύναμος, στερημένος από τη δική του μάνα, βλέπει την κύηση σαν απειλή για την δική του θέση δίπλα στη γυναίκα του, φοβάται ότι η γυναίκα του πια δεν τον λογαριάζει· αυτή είναι και η αλήθεια… Η γυναίκα, η μητέρα πια, ήδη από τον 4ο-5ο μήνα μπαίνει σε μια περίοδο κυρίαρχης ενασχόλησης με το βρέφος, όπως λέει και ένας μεγάλος ψυχαναλυτής, ο D. Winnicott. Όλη της η ζωή, όλη της η σκέψη περιστρέφεται γύρω από αυτό, γιατί αλλιώς το παιδί δεν θα μπορούσε να ζήσει.

… Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι δεν μπορούμε να αποφύγουμε όλα τα κακά, τους σεισμούς, τους καταποντισμούς… Αλλά όταν ξέρουμε λίγο περισσότερο, προφυλαγόμαστε λίγο καλύτερα, όσο μπορούμε. Δεν υπάρχει κανείς απόλυτα ομαλός άνθρωπος, ούτε απόλυτα καλή μητέρα. Υπάρχει αρκετά καλή μητέρα. Μερικά πράγματα έτσι κι αλλιώς δεν αποφεύγονται. .. Κοιτάμε να περιορίσουμε, να μην γίνει το παιδί ψυχωσικό, άρρωστο, να μην πληρώνουμε μετά μια ζωή.

… Ο πρώτος χρόνος θεωρείται ο σημαντικότερος στην ζωή του ανθρώπου, που καθορίζει την προσωπικότητα και τις πιθανότητες, μικρότερες ή μεγαλύτερες, να είναι κάπως ευτυχισμένος σ’αυτήν την ζωή.

…Τα πρώτα στοιχεία που το βρέφος προσπαθεί να βρει, είναι τα όρια του, τα σύνορα του δηλαδή, που αρχίζει το ίδιο και που τελειώνει – ποιός δηλαδή είναι ο κόσμος ο μικρός και ποιός ο μέγας.
…Χωρίς το βρέφος να το καταλαβαίνει, η μητέρα το βοηθάει να καταλάβει που αρχίζει και που τελειώνει· και όριο για να δημιουργήσει το παιδί την πρώτη έκφανση προσωπικότητας είναι το δέρμα, που είναι πολύ σημαντικό, γιατί το μαθαίνει ότι περικλείεται σε κάποια όρια. Αυτό το κάνει η μητέρα: αυτή ορίζει τα όρια. Πως; Με τα χάδια. …Τώρα, με την αίσθηση των ορίων, το παιδί αρχίζει να καταλαβαίνει τον εαυτό του και τον κόσμο.

…Άρα το βρέφος χρειάζεται χάδια, την οσμή της μητέρας, την φωνή της μητέρας που παίρνει τη μορφή κουβέντας, νανουρίσματος. Μια σωστή μητέρα τα κάνει αυτόματα, δεν χρειάζεται να της τα πω εγώ. Αλλά σήμερα πολλές μητέρες ρωτάνε: “Γιατί να του μιλάω αφού δεν καταλαβαίνει;”. Πρέπει να τους εξηγήσω ότι το παιδί χρειάζεται την φωνή τους, και μάλιστα κατ’επανάληψιν. Έτσι γίνεται και η πρώτη γνωσιακή κατανόηση του κόσμου.

…Όταν έχει πολλές “μητέρες”, το βρέφος νιώθει ανασφάλεια, έλλειψη αυτοεκτίμησης, δυσκολία να καταλάβει τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του, ένα άγχος αφανισμού, που είναι η βάση για το άγχος που έχουμε αργότερα. Έρχονται μετά στον ψυχίατρο με άγχος, φοβίες, πανικούς. Η βάση όλων των ψυχιατρικών συμπτωμάτων είναι το άγχος θανάτου. Αυτό δημιουργείται τον πρώτο χρόνο. Εάν τότε δεν δημιουργηθεί έντονο άγχος, αργότερα δεν παθαίνετε τίποτε.

…Ακόμη κι αν με το παιδί είναι η ίδια η μητέρα, υπάρχουν κάποια προβλήματα. Δεν σημαίνει πως αν έχεις την ίδια μητέρα σώζεσαι. Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν τον βαθμό εμπαθητικότητας της μητέρας, πόσο μπορεί να μπει στο μυαλό του παιδιού, στις ανάγκες του, κι αυτό είναι το βασικό.

Μετά από πέντε-έξι χρόνια ότι προβλήματα έχει το παιδί πάνε στο ασυνείδητο και δημιουργούν συμπτώματα, δηλαδή διαταραχές συμπεριφοράς, ψυχαναγκαστικά στοιχεία. Τότε μπορεί να χρειαστεί η οικογενειακή θεραπεία ή καμμιά φορά και θεραπεία του παιδιού ατομική. Αλλά είναι δύσκολο να αλλάξουν όλ’αυτά. Κοιτάμε να αλλάξουν τα πράγματα πριν γίνει η διαταραχή. Άρα σημασία έχει η πρόληψη.

… Η ωριμότητα κατακτάται κυρίως τον πρώτο χρόνο, αλλά και στα επόμενα τρία-τέσσερα. Αν δεν ωριμάσετε τότε, είναι δύσκολο μετά. Η ψυχοθεραπεία, ορισμένες σχέσεις ή συνθήκες αργότερα βοηθούν.

…Όσο πιο υποανάπτυκτη είναι μια χώρα, τόσο πιο ανώριμοι είναι οι άνθρωποι της. Εδώ είμαστε ανώριμοι από πλευράς σχέσεων – έξω έχω δει πολλά ζευγάρια να αγαπιούνται πραγματικά, εδώ πολύ λιγότερα. Εδώ όλοι μιλάμε για αγάπη, όλα τα τραγούδια είναι γι’αγάπη και κανένας δεν αγαπάει τον άλλον. Είμαστε εγωκεντρικός λαός, ο καθένας κοιτάει τον εαυτό του, δεν μπορούμε να δουλέψουμε ομαδικά. Αυτό δεν το λέω εγώ, το λένε όλοι.

…Προβλήματα, όμως, του πρώτου χρόνου δύσκολα διορθώνονται, γιατί εκεί έχει δημιουργηθεί πραγματική στέρηση. Προβλήματα του δεύτερου-τρίτου έτους διορθώνονται σε πολύ μεγάλο βαθμό. Κάποιοι βελτιώνονται πάρα πολύ και αλλάζει η ζωή τους – πάντως όχι όσο θα ήθελαν.

…Τα παιδιά είναι επιδεκτικά ματαιώσεων, όπως και οι ενήλικοι: η μαμά πάει στην κουζίνα, η μαμά κοιμάται, η μαμά βαριέται. Είναι επίσης ελαστικά και δεν θέλουν την ιδανική μητέρα, γιατί αυτή δεν υπάρχει. Θέλουν μια αρκετά καλή μαμά· μαθαίνουν να την δέχονται όπως είναι. Το ίδιο συμβαίνει κι αργότερα, όταν παντρευτούν: όταν το έχουν φθάσει αυτό μέσα τους με τη μητέρα τους, βρίσκουν πάλι μια σχετικά καλή σύζυγο και δέχονται ότι κάποιες φορές θα τους ματαιώνει. Υπάρχει γάμος όπου να μην ματαιώνει ο ένας τον άλλον; Όταν έρχονται ζευγάρια και μου λένε ότι μαλώνουν, τους μαθαίνω να μαλώνουν δημιουργικά.

…H ωριμότητα είναι το πως μεγαλώνει ένα παιδί… Δεν πρόκειται για την κοινή έννοια της ωριμότητας. Είναι να έχει περάσει ψυχολογικά τα πρώτα στάδια ικανοποιητικά.
Σήμερα είπα πως περνάει το βρέφος από την μητέρα και αρχίζει και ωριμάζει ήδη από τον πρώτο χρόνο. Την ανωριμότητα δεν την παθαίνεις στα είκοσι. Αν την έχεις από τότε, βελτιώνεσαι – ή χειροτερεύεις – με τις εμπειρίες του δεύτερου ή του τρίτου χρόνου. Αν, όμως, είσαι πολύ διαταραγμένος, πολύ ανώριμος, δύσκολα βελτιώνεσαι, μάλλον γίνεσαι χειρότερα. Δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις τα προβλήματα.
…Αν είσαι αρκετά ώριμος, τότε ωριμάζεις ακόμη περισσότερο με τις επόμενες φάσεις: με το σχολείο, με μια καλή σχέση…

…Δεν λέμε, για παράδειγμα, “δεν σ’αγαπάω, γιατί έκανες αυτό”- λέμε “αυτό που έκανες είναι κακό”. Το μήνυμα είναι ότι “εγώ σ’αγαπάω, αλλά θα τιμωρηθείς· δεν θα φας γλυκό, θα κάτσεις στη γωνιά, δεν θα πάμε βόλτα, δεν θα δεις το πρόγραμμα που θέλεις στην τηλεόραση”. Η αίσθηση που πρέπει να έχει είναι ότι το αγαπάμε, αλλά έκανε κάτι που δεν είναι αποδεκτό στο σπίτι μας και θα έχει συνέπειες, όπως όλοι μας. Όταν μεγαλώνουμε, δεν μπορούμε να κάνουμε ότι θέλουμε. Ένα παιδί που δεν το έμαθε αυτό τότε, δεν δέχεται τίποτε. Στο σχολείο, στην κοινωνία, θα είναι αναρχικό, θα λέει όχι σε όλα, δεν θα δέχεται τίποτε. Το παιδί δέχεται τις υποδείξεις της μητέρας όταν νιώθει ότι το αγαπάει.
Από την άλλη, οι καλοί πολίτες υποφέρουν οι ίδιοι, γιατί καταπνίγουν αυτό που θέλουν και δημιουργούν νευρώσεις, γίνονται δε οι καλύτεροι πελάτες των ψυχοθεραπευτών. Έχουν μαζέψει μέσα πράγματα: θυμό, κατάθλιψη, άγχος. Ο άλλος, ο αναρχικός, έχει οργή. Η κοινωνία υποφέρει απ’αυτόν, γίνεται εγκληματίας, επαναστάτης, όχι για κοινωνικούς λόγους, αλλά γιατί δεν μπορεί να δεχθεί αναστολές από την κοινωνία. Καμιά φορά γίνεται και σεξουαλικά επιθετικός.

…Είναι δύσκολο· κάθε μητέρα αναπτύσσει τη δική της τέχνη. Δεν υπάρχουν αυτόματες απαντήσεις. Κυρίως το παίρνεις από το πως συμπεριφέρθηκαν οι δικοί σου γονείς. Ο τρόπος που μεγαλώνουμε εγγράφεται σε μια κασέτα στο μυαλό μας.
Από την στιγμή που γινόμαστε γονείς, αυτόματα αρχίζει να παίζει αυτή η κασέτα, όσον αφορά το πως θα συμπεριφερθούμε στο παιδί μας. Όσο πιο ανώριμος είναι κανείς, τόσο πιο πολύ επαναλαμβάνει την κασέτα, μέχρι 100%.

…Γι’αυτό η νεύρωση κανονικά δεν είναι κληρονομική, γίνεται όμως κληρονομική με τον τρόπο αυτό. Αν οι γονείς είναι πολύ ανώριμοι, δεν έχουν ξεπεράσει τα στάδια κάπως ικανοποιητικά και είναι πολύ έντονοι, τότε το παιδί δέχεται αντιφατικά μηνύματα.
…Όταν αυτά τα αντιφατικά μηνύματα επαναληφθούν για δυο-τρεις γενιές δημιουργούν ψύχωση, που είναι η σχιζοφρένεια, η τρέλα. Αυτό εκτός από τις δυο-τρεις γενιές θέλει και μια πιθανή προδιάθεση.

…Αυτά δημιουργούν προβλήματα, γιατί οι νέοι γονείς μπερδεύονται με την ανώτερη σοφία των γονιών τους, με την οποία έχουν μεγαλώσει. Ακόμη κι αν δεν την βλέπουν σωστή, δεν μπορούν να την αλλάξουν εύκολα, την έχουν ενδοβάλει ήδη σχεδόν αναγκαστικά. Κι έτσι το παιδί έχει προβλήματα· πολλά αντιδρούν εντονότατα.

…Έχουμε, λοιπόν, μια μάχη ανάμεσα στην υποταγή και την αναρχία και σε μια, ας την πούμε, δημοκρατική τάση, όπου το παιδί έχει μερικά δικαιώματα. Το αφήνουμε να επιλέγει κάποια πράγματα, αλλά και επιβάλλουμε τους νόμους της οικογένειας.

Ο καλύτερος, βέβαια, τρόπος για να αλλάξει κανείς είναι να διαλέξει μια καλή μαμά. Δυστυχώς δεν έχουμε αυτή την δυνατότητα. Δεύτερον, να διαλέξει καλή γυναίκα ή άντρα. Αυτοί παίζουν λίγο τον ρόλο της μαμάς και, επειδή η σχέση είναι έντονη, μπορούν να μας αλλάξουν περισσότερο και από τους θεραπευτές – ιδιαίτερα αν αυτοί δεν είναι ικανοποιητικοί. Επειδή είμαστε όλοι μέρα μαζί, ξαναπαίρνουμε ικανοποιήσεις παρόμοιες με αυτές που πήραμε τότε. Το κακό, όμως, είναι ότι, αν είσαι λίγο μπερδεμένος, διαλέγεις και μπερδεμένο άνθρωπο. Δεν γίνεται αλλιώς. Αν είχα μια μητέρα που δεν με αγαπούσε πολύ, παίρνω μια γυναίκα που επίσης δεν με αγαπάει πολύ και που δεν είναι εκφραστική. Δεν μπορώ να βρω μια γυναίκα που να είναι αλλιώς, δεν ταιριάζω, δεν ξέρω πως να την αντιμετωπίσω, μου είναι άγνωστο πεδίο. Οπότε, διαλέγω “παπούτσι από τον τόπο μου”, δηλαδή που να μοιάζει στη μάνα μου. Και επαναλαμβάνεται το ίδιο δράμα. Γι’αυτό 90% των ανθρώπων έχουν προβλήματα και 50% χωρίζουν σε όλο τον κόσμο.
…Οι δυσκολίες, λοιπόν, του γάμου είναι επανάληψη της παιδικής ηλικίας. Αν έχεις καλή παιδική ηλικία, είναι σίγουρο πως και ο γάμος σου θα είναι καλός.

…Η ανάγκη για χάδια, η ανάγκη δεσμού επαφής και κατανόησης από την μητέρα είναι βασικές ανάγκες της βρεφικής και παιδικής ηλικίας.
Ο φόβος απώλειας της μητέρας και ο φόβος απώλειας της ζωής μας είναι οι βασικοί φόβοι του παιδιού.
Ανάλογα με τις εμπειρίες μας τότε, όταν ξαναζούμε παρόμοιες καταστάσεις στην ενήλικη ζωή, μπορεί να αντιδράσουμε πολύ έντονα, νευρωτικά, γιατί αναζωπυρώνονται οι αντίστοιχες ασυνείδητες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας.
…Γι’αυτό είπε ο Φρόυντ “το παιδί είναι ο πατέρας του ενηλίκου”. Ο ενήλικος εαυτός μας είναι αποτέλεσμα του παιδιού που ήμασταν κάποτε.

…Στον πρώτο χρόνο, τον πιο σημαντικό της ζωής μας, εγγράφεται ο χαρακτήρας και προδιαγράφεται το είδος του ανθρώπου που θα γίνουμε- και μάλιστα σε μια εποχή που δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα γι’αυτό, καθώς είμαστε έρμαια του περιβάλλοντος και της μητέρας.

…Αν οι ανάγκες του βρέφους ικανοποιούνται σχετικά επαρκώς, τότε τίθενται στον χαρακτήρα μας οι βάσεις της αυτοεκτίμησης, πόσο δηλαδή αγαπάμε τον εαυτό μας, πόσο μπορούμε να αγαπήσουμε και να κάνουμε σχέσεις με άλλους. Τότε δημιουργείται η αισιοδοξία για την ζωή, αν θα βλέπουμε το ποτήρι μισογεμάτο.
…Βάση, λοιπόν, για την ικανοποιητική πορεία της ζωής μας είναι ο χρόνος εκείνος.

…Η συνηθισμένη ελληνίδα μητέρα, ιδίως παλαιότερα, κολλούσε στον γιο της, γιατί οι σχέσεις με τους άντρες ήταν δύσκολες, η γυναίκα ήταν κατώτερη, ο σύζυγος μπορεί και να την έδερνε· οπότε ο μόνος που της έδινε σημασία, που την αγαπούσε, ο μόνος προστάτης της ήταν ο γιος της. Και τον έκανε του χεριού της. Αυτό ήταν έλλειψη αγάπης: σημαίνει ότι κάνεις υποχείριο αυτόν που σ’αγαπάει, γιατί μεγαλώνεις· και ποιος θα σε κοιτάξει; Οι άντρες πιο παλιά δεν έδιναν τίποτε ή στρέφονταν σε νεώτερες. Οι γυναίκες της επαρχίας, οι αγρότισσες ιδίως, στα τριάντα ήταν ουσιαστικά γριές κι οι άντρες έκαναν παρέα μεταξύ τους.
Οι πατεράδες πάλι, ιδιαίτερα οι πιο κομπλεξικοί ή που δεν τους αγαπάει η γυναίκα τους ή οι λίγο μαζεμένοι ή που δεν πέτυχαν οι σχέσεις τους με τις γυναίκες, στράφηκαν στην κόρη τους, που είναι η μόνη γυναίκα που μπορείς να χειραγωγήσεις, και έκαναν πολύ στένη σχέση μαζί της.

… Άλλα πράγματα που μας βοηθούν να αλλάξουμε είναι τα ταλέντα που έχουμε, ο καθένας μας, που μας βοηθούν να αναπτύξουμε την αυτοεκτίμηση μας.
… Η δουλειά μας γενικότερα, άμα είναι δημιουργική, μπορεί να αντιμετωπίσει πολλά και να αναπληρώσει κενά, να αναπτύξει την αυτοεκτίμηση που δεν πήραμε από την μητέρα μας. Το να γίνεις ένας καλός γιατρός, δικηγόρος, ράφτης, παπουτσής, μια καλή μητέρα που μεγάλωσε δύο καλά παιδιά, βοηθάει πολύ στην αυτοεκτίμηση.
Το άλλο είναι η ψυχοθεραπεία, που είναι δύσκολη, γιατί είναι σπάνιο να βρει κανείς καλό θεραπευτή, αλλά έστω και λίγα πράγματα μπορούν να βοηθήσουν πάρα πολλούς. Και το λέω χρόνια τώρα, θα βοηθούσε πάρα πολύ να γίνουν μαθήματα ζωής στα σχολεία. Να υπάρχουν ομάδες για έγκυες και μετά για μητέρες τους πρώτους έξι μήνες.

…Γι’αυτό εγώ προτείνω μαθήματα ζωής στο σχολείο για τα παιδιά και σχολές για γονείς.

…Θα ήταν πάρα πολύ γόνιμο αν αυτό συνεχιζόταν με μαθήματα ζωής στο σχολείο, από το νηπιαγωγείο. Γιατί εκεί μαθαίνουμε ένα σωρό άχρηστα πράγματα, αλλά δεν μαθαίνουμε πως να ζούμε, πως να κάνουμε σχέσεις, πως να παντρευόμαστε, πως να επιλέγουμε σωστά επάγγελμα, σύζυγο, φίλους. Αν γινόταν αυτό, θα βλέπαμε τεράστιο όφελος μετά το τέλος του λυκείου, τουλάχιστον στην επόμενη γενιά.

…Ένα κομμάτι της ωρίμανσης είναι να δεχτείς ότι έτσι είσαι. Προσπαθώ μεν να αλλάξω, αλλά δεν κατηγορώ συνέχεια τον εαυτό μου για το πως είμαι. Καλά θα ήταν να ήμουν αλλιώς, αλλά είμαι έτσι. Κάποιοι γίνονται φθονεροί βλέποντας τους άλλους ότι είναι αλλιώς.”

Aποσπάσματα από το βιβλίο “Μεγαλώνοντας μέσα στην ελληνική οικογένεια – Η ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του παιδιού και ο ρόλος των γονιών: Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση” του Ματθαίου Γιωσαφάτ, εκδόσεις Αρμός.